ماهیت سلاح های شیمیایی

واژه کیمیا ، از واژه یونانی Chyma به معنی گداختن یا قالب ریزی فلز، اقتباس شده است. بدون شک، نام دانش شیمی امروزی از همین واژه گرفته شده است. اگرچه کیمیاگران در تلاش خود برای تبدیل فلزات کم بها به طلا به جایی نرسیدند، ولی به کشف بسیاری از ترکیبات و واکنش های شیمیاییموفق شدند که کمک شایانی به پیشرفت علم شیمی در دوره های بعد کرد و مبنای تحقیقات آیندگان و همچنین سوء استفاده کنندگان از آن جمله مخترعین جنگ افزارهای شیمیایی گردید. جنگ افزارهای شیمیایی، از لحاظ نظامی دارای اهمیت ویژه ای هستند، زیرا ضمن برخورداری از اهمیت استراتژیک، به علت داشتن توان انهدام جمعی، از لحاظ کاربرد تاکتیکی نیز در برخوردهای منطقه ای و موضعی کارساز می باشند.
به عبارت دیگر سلاحهای شیمیایی، آن دسته از مواد اعم از گازی، مایع و یا جامدات هستند که به واسطه اثرات مستقیم سمی آنها بر روی بشر، حیوانات و گیاهان ممکن است به کار روند. سلاح های شیمیایی موادی سمی هستند که به دلیل قدرت تأثیر بالای آنها، نوعاً فاقد کاربرد غیرنظامی می باشند. این سلاح ها به دلایل گوناگون همچون:
• قدرت مسموم کنندگی بالا
• به کار رفتن بصورت گاز که در هوا منتشر می شود
• صعوبت پدافند در مقابل آنها
دارای کاربردهای گسترده و در عین حال مقرون به صرفه نظامی هستند که این امر، کشورها را به داشتن آنها ترغیب می نماید.
لفظ مؤدبانه ای که ابرقدرت ها به خصوص ستاد عالی ارتش روسیه به این جنگ افزارها اطلاق می کنند، سلاح های «تخریب جمعی» است. این سلاح ها در هر درگیری مهمی که بین ابرقدرت ها پیش آید، از اهمیتی خاص برخوردا خواهد بود و به همین لحاظ کار مستمر بهسازی و تکمیل آنها در اکثر کشورهای بزرگ در حال انجام است.
در این میان، سلاح های شیمیایی و میکروبی به دلیل محدودیت نسبی شعاع عمل و نیز سهولت تولیدشان و هزینه های اندک تولید انبوه آنها نسبت به دیگر تسلیحات انهدام جمعی مانند سلاح های هسته ای، امکان دستیابی کشورهای متعدد و ضعیف تر را به آن فراهم می سازد و با توجه به همین ویژگی ها بود که سلاح های شیمیایی، بمب اتمی جهان سومی ها نامیده شد و این در حالی است که تولید و انبارسازی سلاح های شیمیایی و میکروبی به طور فزاینده ای ادامه دارد.
استفاده از این گونه سلاح ها در جنگ ممکن است از طریق پرتاب یک پیکان مسموم به سوی سرباز دشمن، استفاده از گلوله های حاوی گاز در بمباران با توپخانه، تخریب عمدی محصولات کشاورزی یک کشور و از بین بردن سریع جمعیت صورت گیرد .
سلاح های شیمیایی و بیولوژیکی را می توان به آسانی حمل و نقل نموده و علیه هدف های زنده مورد استفاده قرار داد. به علاوه در این گونه سلاح ها عامل دقت در ایجاد تخریب اهمیت چندانی ندارد. با این وجود چنین سلاح هایی به عنوان اسلحه هایی کثیف و وحشیانه در نظر گرفته شــــده اند .
سلاحه های شیمیایی علی رغم قدرتی که از نظر وحشت آفرینی دارند به هیچ وجه در استراتژی کلی نظامی در نظر گرفته نمی شود. محذورات قانونی و اخلاقی که در راه کاربرد این سلاح ها وجود دارد، مانع از این نشده که ملل غربی و یا غیرغربی نسبت به گسترش تکنولوژی های جدید جهت تکمیل این سلاح ها اقدام نکنند.
سلاح های شیمیایی را می توان در منطقه تماس نیروهای متخاصم علیه هدف های نظامی مانند فرودگاه ها، پادگان ها، انبارهای ذخایر و مراکز راه آهن که کاملاً در پشت صحنه نبرد قرار دارند، یا علیه هدف هایی که هیچ گونه ارتباط فوری و مستقیم با عملیات نظامی ندارند مانند جمعیت، اراضی زراعی و مخازن آب به کار برد.
اوضاع و احوالی که در آن می توان از این گونه سلاح ها در منطقه درگیری نیروها استفاده کرد گوناگون و بسیارند، مانند استفاده برای کسب پیروزی سریع علیه سربازانی که تجهیزات کافی شیمیایی و ضد شیمیایی ندارند؛ برای غلبه بر سربازانی که در سنگرها و یا پناهگاه های نظامی موضع گرفته یا علیه مواضع و استحکاماتی که در مقابل سلاح های شیمیایی انفجاری مقاوم نیستند؛ برای از بین بردن پوشش گیاهی منطقه نبرد به وسیله مواد منهدم سازنده گیاهان و درختان به منظور بهبود قدرت دید و گشایش میدان آتش و جلوگیری از حمله های غافلگیرانه؛ ایجاد مواضعی از اراضی آلوده در جلو و عقب جبهه و هدایت تحرک افراد دشمن در مسیر دلخواه یا کند کردن سرعت حرکتشان با مجبور ساختن آنها به استفاده از البسه و تجهیزات حفاظتی. چنانچه حملات شیمیایی علیه هدف نظامی که کاملاً پشت منطقه نبرد است انجام گیرد، مسلماً اثراتش بیشتر است و در صورت حمله به مراکز جمعیت، بسیار جدی تر خواهد بود.
امروز فشردگی جمعیت در یک شهر ممکن است به میزان 5 هزار نفر در هر کیلومتر مربع باشد. هرگاه در حدود یک تن عامل عصبی در هر کیلومتر مربع در چنین شهری منتشر می شود، ممکن است نیمی از جمعیت صدمه ببینند و نیمی دیگر کشته شوند.
سلاح های شیمیایی آثاری مشابه انسان ها بر حیوانات دارد، ولی در مورد گیاهان در برخی مناطق باعث از بین رفتن کامل آنها می شود. اینگونه سلاحه ها از لحاظ تولید نسبتاً ساده اند و ساختن انواع گوناگون آنها با مهمات معمولی تفاوت زیادی ندارد.
تولید اکثر انواع این سلاح ها نیازمند تکنولوژی پیشرفته ای نیست. در واقع فرایند تولید و مواد ضورری برای گازهای ضد اعصاب مشابه کودهای شیمیایی یا مواد حشره کش است. در عین حال، سلاح های شیمیایی می توانند به طور گسترده قدرت ویرانگری گرمسیری تهیه تکنولوژی حفاظتی در مقابل این تسلیحات مستلزم صرف مخارج بسیار گزافی است.
امروزه کشورهای پیشرفته صنعتی با در دست داشتن تکنولوژی برتر به روش های جدیدتری، این سلاح های مخرب را تولید می نمایند که دیگر نیازی به کارخانجات سلاح شیمیایی ندارد و تنها وجود یک مرکز پُرکُن بریا دستیابی به آن کفایت می کند. در این روش مواد اولیه ای که در صنایع شیمیایی غیرنظامی کاربرد دارد در زمان لزوم وارد کارخانه پرکنی شده و در داخل گلوله قرار می گیرد که این مواد در زمان انفجار چاشنی با یکدیگر مخلوط گردیده و ماده شیمیایی مورد نظر را تولید می نماید. به این گونه سلاح ها، سلاح های دو ترکیبی یا Binary می گویند.
جنگ افزارهای شیمیایی دو ترکیبی، یک نوع جنگ افزار جدید می باشد که ساختمان آن از دو محفظه تشکیل شده که در داخل هر یک از این محفظه ها مواد شیمیایی که به تنهایی سمی نیست قرار می گیرد و فقط موقعی مرگبار می شود که این مواد با هم ترکیب گردد و این زمانی است که موشک یا گلوله توپ یا بمب به طرف هدف حرکت کند. موج انفجار حاصله از شلیک سبب از بین رفتن صفحات جدا کننده دو محفظه می شود و در این موقع است که هر دو مانند در مدت چند ثانیه با یکدیگر ترکیب می شوند.
چرخش سلاح فوق در هوا بعد از ترکیب مواد سبب تداوم ترکیب مواد می شود و سپس در اثر فعل و انفعالات شیمیایی به یک ماده سمی جنگی و خطرناکی از نوع عوامل اعصاب بسیار قوی تبدیل می گردد؛ بویژه آنهایی که از گروه ترکیبات فسفری و از موادی مانند سارین (Gb) یا (VX) باشند. سلاح های شیمیایی دو ترکیبی از ایمنی ویژه ای برخوردار هستند، زیرا مسئله خطرات ناشی از فاسد شدن و خورندگی مواد شیمیای را که در اثر انبار شدن حاصل می شود، در این گونه سلاح ها وجود ندارد. بنابراین انباشت، حمل و نقل و دستکاری آنها بی خطر است.
در مورد خطرناک بودن جنگ افزارهای دو ترکیبی با ترکیبات فسفری باید گفت که این امر به سمومی مربوط می شود که اثرات سمی آنها بر روی انسان به وسیله بازداشتن آنزیم هایی که از گاز هیدروکربن مشتق می شوند و برای اعصاب مهم هستند، صورت می گیرد که در نتیجه، اثرات مسمومیت به سرعت ظاهر گردیده و اگر کمک های پزشکی به سرعت به کار گرفته نشود، با کمترین مقدار استفاده، در فاصله چند دقیقه به مرگ می انجامد.
تخمین زده شده است که در صورت تنفس مقداری از سموم از نوع سارین در حدود 100 میلیگرم در متر مکعب هوا در یک دقیقه و از نوع VX در حدود 36 میلیگرم در مترمعب در همان زمان منجر به مرگ می شود. در خاتمه این قسمت باید یادآوری کرد که هم اکنون سلاح های شیمیایی در پاره ای از کشورها بویژه کشورهای جهان سوم به عنوان جنگ افزار استراتژیک مورد توجه قرار گرفته است؛ و پاره ای از کشورهای جهان نیز در دستیابی به آن با یکدیگر به رقابت می پردازند. مسئله به کارگیری جنگ افزارهای شیمیایی با ابعاد خطرناک مورد توجه قرار گرفته است، چرا که دستیابی بسیاری از کشورها به موشک های بالستیک خطر وقوع و گسترش جنگ شیمیایی را بیش از پیش ممکن ساخته است که عواقب یک جنگ نظامی با سلاح های پیشرفته کنونی علاوه بر اثرات ناگوار آن بر روی نظامیان، برای مردم نیز بی اندازه دردناک خواهد بود؛ همچنان که در جنگ عراق علیه ایران نیز چنین بود.
پایان

منابع:

1 - کیمیا، معرب از یونانی، خمیا به معنی اختلاط و امتزاج است (لغتنامه دهخدا).
2- قطعنامه شماره 2603 مورخ 6 دسامبر 1969 مجمع عمومی سازمان ملل متحد.

3. Mass Destruction weapons

4- حاکم قاسمی، کنترل تسلیحات شیمیایی غر متعارف، ضرورت ها و موانع، تهران: مجله سیاست دفاعی، دانشگاه امام حسین (ع)، سال 1374، ص 21.

5. obinson, J.P. and Burns, R.D(1979), Introduction to chemical, Biological 1979, P.X. warfare A selected Biblogrophy

6.Ibid, at. 171.-

7- دکتر علیرضا ازغندی و جلیل روشندل، مسائل نظامی و استراتژیک معاصر، چاپ اول، ص7